اوراق اختیار فروش تبعی چیست؟
اوراق اختیار فروش تبعی قراردادی است که به دارنده حق فروش مبلغ مشخصی از یک دارایی را با یک قیمت از پیش مشخص در یک چارچوب زمانی از پیش مشخص عرضه می‌کند. لازم به ذکر است که این حق هیچ اجباری بر دوش دارنده نمی‌گذارد. به قیمت از پیش مشخصی که خریدار اوراق اختیار فروش تبعی می‌تواند اوراق خود را معادل آن به فروش برساند نرخ مقرر (strike price) گفته می‌شود.
اوراق اختیار فروش تبعی در ازای دارایی‌های گوناگونی صادر شده و معامله می‌شود، سهام، ارزهای خارجی، اوراق مشارکت، اوراق کالا، قراردادهای آتی، و شاخص‌ها از جمله این موارد هستند. یک قرارداد اوراق اختیار فروش (put option) را می‌توان نقطه مقابل قرارداد اوراق اختیار خرید (call option) در نظر گرفت که به دارنده حق خریدن یک دارایی را با یک قیمت از پیش مشخص در زمان سررسید یا پیش از انقضای تاریخ قرارداد می‌دهد.
اوراق اختیار فروش و اوراق اختیار خرید
اوراق اختیار فروش در بازارهای مالی جهانی برای گمانه‌زنی یا سفته‌بازی علیه قیمت یک دارایی یا سهام پایه مورد استفاده قرار می‌گیرد. شرکتی که این اوراق را منتشر می‌کند روی یک قیمت از پیش مشخص در یک زمان تعیین شده شرط بندی می‌کند. او در ازای فروش هر قرارداد فروش مبلغی از خریداران دریافت می‌کند که در صورت ثابت ماندن قیمت دارایی با قیمت اوراق در تاریخ سررسید، نیازی به بازپرداخت آن ندارد. اما در مقابل او، خریداران، می‌توانند در ازای کاهش قیمت دارایی پایه سود کسب کنند. آنها می‌توانند سهامی که با قیمت کمتری در بازار معامله می‌شود را به شرکت منتشر کننده با نرخ مقرر بفروشند.
در مقابل، اوراق اختیار خرید به افراد امکان می‌دهد از افزایش قیمت سهام یا دارایی پایه سود ببرند. این نوع از قرارداد به آنها اجازه می‌دهد سهامی که ارزش بیشتری در معاملات بازار دارد را با قیمتی ارزان‌تر و مطابق نرخ مقرر خریداری کنند. استفاده از این دو نوع ابزار معمولا با هدف تثبیت ارزش سرمایه‌گذاری در یک فصل مشخص سرمایه‌گذاری انجام می‌شود. معامله‌گران به کمک این ابزارهای مالی می‌توانند گمانه‌زنی بیشتری روی تغییرات قیمت داشته باشند و به این ترتیب سود بیشتری کسب کنند.
اوراق اختیار فروش تبعی چطور کار می‌کند؟
این نوع از قراردادها هنگامی که قیمت دارایی موضوع آن کاهش پیدا کند، ارزش بیشتری پیدا می‌کند. بر عکس، هنگامی که قیمت دارایی موضوع آن افزایش پیدا کند، ارزش این اوراق نیز کاهش می‌یابد. این قرارداد یک موقعیت فروش دارایی موضوع را به دارنده می‌دهد. به همین دلیل، معمولا از آنها برای اهداف تثبیت ارزش یا برای گمانه‌زنی و شرط بستن روی کاهش قیمت استفاده می‌شود.
سرمایه‌گذاران اغلب اوراق اختیار فروش تبعی را در یک استراتژی مدیریت ریسک که با عنوان اختیار فروش محافظتی (protective put) شناخته می‌شود مورد استفاده قرار می‌دهند. از این استراتژی به عنوان نوعی بیمه سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود؛ و با آن اطمینان حاصل می‌شود که ضررهای دارایی موضوع آن از میزان مشخصی (یعنی نرخ مقرر) افزایش نخواهد یافت.
در مجموع ارزش یک قرارداد اوراق اختیار فروش تبعی با نزدیک شدن به تاریخ انقضای آن به دلیل تاثیر زمان کاهش پیدا می‌کند. هنگامی که یک قرارداد اوراق ارزش زمانی خود را از دست می‌دهد، ارزش درونی آن نیز به پایان می‌رسد. ارزش درونی این اوراق معادل وجه اختلاف نرخ مقرر و قیمت دارایی موضوع قرارداد است. در اصطلاح فنی وقتی یک اوراق ارزش درونی داشته باشد، به آن داخل پول (in the money: ITM) گفته می‌شود.
وقتی در اصطلاح فنی می‌گویند یک اوراق خارج پول (OTM) و روی پول (ATM) است، به این معنی است که هیچ ارزش درونی ندارد چرا که نفعی در به کار بردن آن وجود ندارد. سرمایه‌گذاران این اختیار را دارند که دارایی یا سهام این اوراق را به قیمت فعلی بالاتر بازار بفروشند تا این که آن را به یک نرخ مقرر بدون سود واگذار کنند. به هر ترتیب در بازارهایی که سیر نزولی نداشته باشند، معمولا فروختن این محصول ریسک بیشتری از خریدن آن دارد.
ارزش زمانی اوراق اختیار
ارزش زمانی یا ارزش درونی در قیمت اوراق اختیار منعکس می‌شود. اگر نرخ مقرر یک قرارداد اوراق اختیار فروش تبعی 200 هزار تومان باشد، و قیمت سهام یا دارایی پایه آن در حال حاضر در بازار 190 هزار تومان معامله شود، آن وقت این قرارداد یک ارزش درونی 10 هزار تومانی دارد. اما این قرارداد ممکن است خودش به قیمت 13500 تومان معامله شود، که در این مورد، این 3500 اضافی معادل ارزش زمانی محسوب می‌شود، چرا که قیمت دارایی پایه می‌تواند پیش از انقضای اختیار تغییر کند. همچنین ترکیب کردن چندین اوراق اختیار فروش برای یک دارایی پایه و ایجاد اسپرد اوراق اختیار فروش امکان‌پذیر است.
در هنگام فروش این دسته از اوراق چندین عامل را لازم است به یاد داشته باشید. اولین نکته این است که در هنگام بررسی یک معامله لازم است ارزش و سودآوری یک قرارداد را بررسی کنید، در غیر این صورت این ریسک وجود دارد که ارزش آن کمتر از سطح سودآوری باشد. نکته بعدی این است که اوراق اختیار فروش به دارنده این حق را می‌دهد تا از عدم کارکرد مناسب دارایی پایه آن سود ببرد. این درست برعکس رویکرد معمول در بازار است و همان طور که پیشتر اشاره شد، از آن در بازارهای جهانی برای بیمه کردن و تثبیت ارزش معاملات استفاده می‌شود.
اوراق اختیار فروش تبعی کجا معامله می‌شود؟
این اوراق را می‌توان مانند انواع دیگر اوراق بهادار در کارگزاری‌های مورد معامله قرار داد. بعضی از کارگزاری‌ها امکانات و مزایای خاصی برای معامله‌گران اوراق اختیار در نظر می‌گیرند. افرادی که به معامله کردن اوراق اختیار علاقه‌مند باشند می‌توانند به بسیاری از کارگزاری‌های تخصصی در این زمینه رجوع کنند. بهتر است قبل از این کار به خوبی ویژگی‌های کارگزاری را بررسی کنید تا با اهداف شما سازگاری داشته باشد.
جایگزین‌های استفاده از اوراق اختیار فروش تبعی
فروشنده اوراق اختیار فروش تبعی که به عنوان نویسنده اوراق نیز شناخته می‌شود، نیازی به نگه داشتن این اوراق تا زمان انقضای آنها ندارد. با تغییر قیمت دارایی یا سهام پایه، قیمت اختیار نیز تغییر می‌کند تا تغییرات قیمت دارایی پایه را منعکس کند. خریدار اوراق در این شرایط می‌تواند اوراق خود را بفروشد تا بسته به میزان تغییرات قیمت اوراق از زمان خرید آن، ضرر خود را به حداقل برساند یا سود ببرد.
به همین ترتیب، نویسنده اوراق نیز می‌تواند همین کار را انجام بدهد. اگر قیمت دارایی پایه بالاتر از نرخ مقرر باشد، نویسنده ممکن است کاری نکند. دلیل این موضوع این است که در این حالت اوراق ممکن است اوراق بدون هیچ ارزشی منقضی شود، و این به نویسنده اوراق اجازه می‌دهد نرخ را حفظ کند. اما اگر قیمت دارایی پایه از نرخ مقرر کمتر شود – برای پیشگیری از یک ضرر هنگفت – نویسنده اوراق ممکن است اوراق را بازخرید کند (و آنها را از حالت معاملاتی خارج کند). به این ترتیب سود یا ضرر او شامل تفاوت بین قیمت جمع‌آوری و قیمت پرداختی برای خارج شدن از حالت معاملاتی می‌شود.
یک مثال از اوراق اختیار فروش تبعی
فرض کنیم یک سرمایه‌گذار مالک اوراق اختیار فروش تبعی بر پایه یکی از سهام‌های شاخص نزدک است که در حال حاضر با قیمت 277 دلار معامله می‌شود، و نرخ مقرر اوراق 260 دلار در نظر گرفته شده و ظرف یک ماه منقضی می‌شود. برای این قرارداد این سرمایه‌گذار رقم 72/0 دلار برای هر سهم یا 72 دلار برای 100 سهم پرداخت کرده است.
حالا این سرمایه‌گذار این اختیار یا حق را دارد که 100 سهم این شرکت را تا زمان انقضای اوراق در ماه بعد با قیمت 260 دلار بفروشد. اگر قیمت این سهام به 250 دلار کاهش یابد سرمایه‌گذار اختیار را به اجرا می‌گذارد، و یک موقعیت فروش سهام ایجاد کند و انگار که سهامش از 260 دلار به ازای هر سهم افت کرده باشد، آنها را بفروشد. از طرف دیگر، این سرمایه‌گذار همچنین می‌تواند 100 سهم را در بازار به قیمت 250 دلار بخرد و آنها را به نویسنده اوراق به ازای هر سهم 260 دلار بفروشد.
در نتیجه، او می‌تواند 1000 دلار (100* (250-260)) از طریق این اوراق اختیار سود کند، که 72 دلار هزینه پرداختی از آن کم می‌شود و به این ترتیب سود خالص آن می‌شود 928 دلار، بدون در نظر گرفتن هزینه کمیسیون‌ها و حق‌الزحمه‌های مختلف. نکته اما اینجا است که حداکثر ضرر این معامله به همان قیمت قرارداد، یا 72 دلار محدود شده است. به این ترتیب بیشترین سود وقتی به دست می‌آید که ارزش سهام تا صفر افت کند.
نحوه صدور اوراق اختیار
در مقابل خرید یک اوراق اختیار فروش تبعی، یک اوراق اختیار فروخته یا نوشته شده سرمایه‌گذار را ملزم به تحویل، یا فروش سهام‌های دارایی پایه می‌کند. فرض کنیم یک سرمایه‌گذار روی همان سهام که حالا با قیمت 277 دلار معامله می‌شود پر بسته و فکر نمی‌کند قیمت آن در دو ماه آینده به زیر 260 دلار بیافتد. این سرمایه‌گذار می‌تواند با نوشتن یک اوراق اختیار فروش برای 100 سهم با قیمت 72/0 دلار با نرخ مقرر 260 دلار پول جمع کند.
این نویسنده اوراق در مجموع 72 دلار جمع می‌کند. اگر قیمت سهام همچنان بالاتر از نرخ مقرر 260 دلار بماند، سرمایه‌گذار رقم جمع کرده را نگه می‌دارد و قرارداد در سررسید منقضی و بی‌ارزش می‌شود. این حداکثر سود این سرمایه‌گذار از معامله است: 72 دلار، یا قیمت قرارداد که جمع شده.
بر عکس، اگر قیمت سهام به کمتر 260 دلار کاهش یابد، سرمایه‌گذار مسئول خرید 100 سهم به قیمت 260 دلار می‌شود، حتی اگر قیمت سهام به 250 دلار، یا 200 دلار، یا کمتر از این کاهش بیابد. مهم نیست سهام چقدر افت می‌کند، نویسنده اوراق اختیار فروش ملزم به خرید سهام با قیمت 260 دلار است، یعنی او از لحاظ نظری اگر ارزش دارایی پایه به صفر سقوط کند با ریسک 260 دلاری برای هر سهم، یا 26 هزار دلار برای هر قرارداد (260*100) مواجه خواهد بود.
اوراق اختیار فروش تبعی در بازار بورس ایران
اوراق اختیار فروش یکی از ابزارهای مالی بین‌المللی است که هر معامله‌گر یا کارگزاری می‌تواند با توجه به بازار و گمانه‌زنی روی یک دارایی یا سهام مشخص آن را ایجاد کند. این نوع اوراق در ایران نیز، با تفاوت‌هایی نسبت به روش بین‌المللی، قابل عرضه و معامله است. سازمان بورس و اوراق بهادار در دستورالعمل «معاملات اوراق اختیار فروش تبعی در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران» ویژگی‌های مختلف این نوع ابزار مالی را معرفی کرده است. در ادامه سعی می‌کنیم انواع ویژگی‌های این اوراق را در بورس ایران بررسی کنیم.
قبل از هر چیز، خریدار اوراق اختیار در بورس ایران لازم است برای خرید این اوراق، مالکیت خود دارایی پایه یا سهامی که اوراق بر اساس آن منتشر شده را در اختیار داشته باشد. علاوه بر این، خریدار نمی‌تواند بیشتر از تعداد سهام یا دارایی پایه که در اختیار دارد، اوراق اختیار فروش به دست بیاورد، در غیر این صورت قرارداد او فاقد اعتبار بوده و باید به عرضه کننده یا نویسنده اوراق خسارت بپردازد.
علاوه بر این مورد، محدودیت‌های دیگری در شرایط تسویه نیز در بازار بورس ایران لحاظ شده است. تسویه این اوراق به دو صورت در بازار بورس تهران امکان‌پذیر است:
- خرید سهم توسط ناشر به قیمت اعمال یا نرخ مقرر
- پرداخت مابه‌التفاوت آخرین قیمت قیمت اعمال که توسط سازمان بورس اعلام شده و قیمت مبنای دارایی پایه در روز سررسید به صورت نقدی
طبق این دستورالعمل، این اوراق قابلیت معاملات ثانویه را نیز نداشته و به این ترتیب امکان فروش تخصصی آنها در کارگزاری‌های اختصاصی وجود ندارد.
ویژگی‌های انحصاری اوراق اختیار فروش تبعی در ایران
استفاده از این اوراق بر خلاف بازارهای بین‌المللی، در ایران نمی‌تواند به منظور سود بردن فعالانه از کاهش قیمت دارایی پایه صورت پذیرد. خریداران این اوراق در بازار بورس تهران لازم است که وفاداری و هم‌جهتی سرمایه‌گذاری خود را با سرمایه‌گذاری روی اصل دارایی اثبات کنند. به این ترتیب این اوراق تنها با هدف کاهش ضرر احتمالی در صورت کاهش ارزش دارایی پایه به خریداران ایرانی عرضه می‌شود.
برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های اوراق اختیار فروش تبعی در بورس اوراق بهادار تهران شامل موارد زیر می‌شود:
- خرید اوراق به تعداد محدود امکان‌پذیر است. این تعداد یک رقم ثابت نیست و محدودیت روزانه و کلی هر اوراق توسط شرکت منتشر کننده یا نویسنده اوراق اعلام می‌شود.
- خریدار اوراق الزاما باید مالک سهام شرکت ناشر یا نویسنده اوراق باشد، و حداکثر تعداد اوراق قابل خریداری او محدود به تعداد سهام او در شرکت است.
- این اوراق فاقد امکان معاملات ثانویه است. به این ترتیب امکان واگذاری آنها به دیگری و یا فروش آنها وجود ندارد.
- در روز سررسید خریدار لازم است قبل از اتمام مهلت مقرر توسط شرکت، درخواست استفاده از اختیار فروش را در اختیار کارگزار قرار دهد. در غیر این صورت اوراق باطل شده و هیچ هزینه‌ای به خریدار پرداخت نمی‌شود.
- در صورتی که قیمت دارایی یا سهام پایه در روز سررسید بیشتر یا برابر با قیمت اعمال باشد، اوراق به صورت خودکار بی اعتبار می‌شوند.
سخن پایانی
اوراق اختیار فروش تبعی یک ابزار مالی است که با گمانه‌زنی روی قیمت آتی یک دارایی یا سهام پایه ایجاد می‌شود. این نوع اوراق روش محاسبه خاص خود را دارند و ابزارهای مناسبی برای به حداقل رساندن ضررها در معاملات مالی محسوب می‌شوند. این اوراق در بازار بورس اوراق بهادار تهران نیز با محدودیت‌ها و قواعد منحصر به فردی عرضه می‌شوند. از جمله این ویژگی‌های منحصر به فرد می‌توان به این نکته اشاره کرد که خریداران ایرانی لازم است که حتما روی اصل دارایی سرمایه‌گذاری کرده باشند تا بتوانند روی اوراق اختیار فروش آن سرمایه‌گذاری و گمانه‌زنی کنند.
استفاده از این اوراق در بازار بورس ایران نیز با هدف کاهش دادن دامنه احتمالی ضرر انجام می‌شود. در این روش سرمایه‌گذاری و خرید این اوراق به عنوان عاملی ثانویه برای تامین مالی عمل می‌کند و بازیگران آن نیز همان سرمایه‌گذاران اصلی و اولیه هستند. علاوه بر این، محدودیت دیگری که در بورس اوراق بهادار تهران برای این نوع از ابزارهای مالی در نظر گرفته عدم امکان معاملات ثانویه در آنها است. به این ترتیب خریداران این اوراق هیچ راهی برای سود بردن از آنها به جز معامله با شرکت صادر کننده، یعنی ناشر یا نویسنده اوراق ندارند. آنها همچنین نمی‌تواند تعداد بیشتری از مجموع سهام شرکتی که در اختیار دارند، از این اوراق خریداری کنند.
